Πραξικόπημα οργάνωναν Γρίβας - Γιωρκάτζης, συνεργός και ο Τάσσος
Κύπρος μόνο ελληνική, έστω και μισή, από το '64
Ο γενικός γραμματέας του ΑΚΕΛ, Δημήτρης Χριστόφιας, συχνά προειδοποιεί πως η διχοτόμηση είναι ήδη στο κατώφλι μας. Στην πραγματικότητα, είναι μέσα στο σπίτι μας. Η διχοτόμηση μπορεί να έφτασε κοντά στη μονιμοποίηση σήμερα, όμως, τα θεμέλια έχουν τεθεί δεκαετίες πριν και τσιμεντώθηκε την τελευταία πενταετία.
Ο πρόεδρος Παπαδόπουλος, ο οποίος διαχειρίστηκε το Κυπριακό την πιο σημαντική ιστορική στιγμή μετά την τραγωδία του '74, συγκαταλέγεται μεταξύ εκείνων που προωθούσαν την ιδέα ενός αμιγώς ελληνικού νησιού, έστω και μισού, από το '64. Μια ιδέα, που υλοποιείται 40 χρόνια μετά.
Ας πάρουμε, όμως, τα γεγονότα με τη σειρά:
Το κυπριακό κράτος ιδρύθηκε σε μια εποχή που ο Ψυχρός Πόλεμος βρισκόταν στο αποκορύφωμά του και ο ανταγωνισμός μεταξύ Ανατολής και Δύσης ήταν εξοντωτικός. Στην πραγματικότητα, το κυπριακό δικοινοτικό κράτος ήταν απόρροια των ισορροπιών του Ψυχρού Πολέμου.
Η ηγεσία της Κύπρου διεκδικούσε πάντα ρόλο μεγαλύτερο από το ανάστημά της και έτρεφε την ψευδαίσθηση ότι σε πλήρη αντίθεση με την πολιτική της Ελλάδας και σε κάθετη ρήξη με τη Δύση, που είχε την επικυριαρχία στην περιοχή, θα μπορούσε να πετύχει τη μεταβολή της Κύπρου από δικοινοτικό κράτος σε αμιγώς ελληνικό. Από την άλλη, η εξτρεμιστική ηγεσία των Τ/Κ, υπό την επιρροή του Ραούφ Ντενκτάς, πίστευε πως θα μπορούσε να υλοποιήσει τα οράματά της για ξεχωριστό τουρκικό κράτος στο νησί.
Αποτέλεσμα αυτής της συγκρουσιακής πολιτικής ήταν η κατάρρευση των Συμφωνιών της Ζυρίχης το 1963 και η πολεμική σύγκρουση μεταξύ των δύο κοινοτήτων στο μεγαλύτερο μέρος του 1964. Οι εξελίξεις στην Κύπρο διατάρασσαν τις ισορροπίες στην περιοχή, δηλητηρίαζαν τις ελληνοτουρκικές σχέσεις και προκαλούσαν σοβαρό πλήγμα στη συνοχή του ΝΑΤΟ.
Οι ΗΠΑ, για να επιφέρουν τη σταθερότητα χωρίς να διαταράξουν τις ελληνοτουρκικές ισορροπίες στο νησί, ανέλαβαν πρωτοβουλία για μια λύση που θα ικανοποιούσε και τις δύο πλευρές στο νησί: Ένωση με την Ελλάδα με εδαφικό ανταλλάγματα στην Τουρκία την Καρπασία για τη δημιουργία στρατιωτικής βάσης. Οι συνομιλίες διεξήχθησαν στη Γενεύη της Ελβετίας, μεταξύ Ιουλίου και Αυγούστου 1964, υπό την αιγίδα του Αμερικανού διαμεσολαβητή, Ντιν Άτσεσον.
Συμμαχία Γρίβα - Γιωρκάτζη
Ο πρωθυπουργός της Ελλάδας Γ. Παπανδρέου ήθελε να προχωρήσουν οι συνομιλίες, όμως, ο Μακάριος ήταν κάθετα αντίθετος με την παραχώρηση εδάφους στην Τουρκία. Όταν ο Μακάριος κατάφερε να οδηγήσει τις συνομιλίες σε ναυάγιο, συζητήθηκε η πραξικοπηματική ανατροπή του, για να καταστεί εφικτή η διπλή ένωση.
Τότε βρισκόταν στην Κύπρο μια πλήρης ελληνική στρατιωτική μεραρχία, ελεγχόμενη από τον ΙΔΕΑ, που αργότερα έκανε το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου στην Ελλάδα. Στο νησί βρισκόταν, επίσης, ο Γεώργιος Γρίβας, ο οποίος είχε αναλάβει καθήκοντα στρατιωτικού διοικητή, ενώ η εσωτερική κατάσταση ελεγχόταν από τον υπουργό Εσωτερικών, Πολύκαρπο Γιωρκάτζη.
Τον Ιούλιο του 1964, παράλληλα με τις ελληνοτουρκικές συνομιλίες της Γενεύης, δημιουργήθηκε μια "ιερή συμμαχία" μεταξύ Γρίβα και Γιωρκάτζη, με σκοπό την ανατροπή του Μακαρίου. Ο Τάσσος Παπαδόπουλος, σαν ισχυρός παράγοντας της ομάδας Γιωρκάτζη, είχε διαδραματίσει ρόλο και κατονομάζεται σαν συνεργός στο πρώτο σχέδιο πραξικοπήματος, το καλοκαίρι του 1964.
Η αποστολή Φαρμάκη
Στα τέλη Ιουλίου 1964, ενώ η διαμεσολαβητική προσπάθεια του Άτσεσον παράπαιε, επισκέφθηκε την Κύπρο ο Νικόλαος Φαρμάκης, πρώην βουλευτής της ΕΡΕ. O Φαρμάκης διαδραμάτισε αργότερα πρωταγωνιστικό ρόλο στην ανατροπή του Γεωργίου Παπανδρέου το 1965 και ήταν μεταξύ των αρχιτεκτόνων του πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου 1967. Κατά την εκδήλωση του απριλιανού πραξικοπήματος, ο Φαρμάκης βρισκόταν στο στενό κύκλο του δικτάτορα Γεωργίου Παπαδόπουλου.
Ο Φαρμάκης είχε αποστολή να διερευνήσει τις δυνατότητες πραξικοπήματος στην Κύπρο. Αφού εξασφάλισε γραπτή εξουσιοδότηση από τον Γρίβα, επισκέφθηκε σαν παράγοντας διάφορα στρατόπεδα σε όλη την Κύπρο. Στις επαφές που είχε με συγκεκριμένους αξιωματικούς συζητούσε εμπιστευτικά το ενδεχόμενο ενός πραξικοπήματος.
 |
|
Ο Ν. Φαρμάκης περιόδευσε σε στρατόπεδα της Εθνικής Φρουράς και συζήτησε τα σχέδια του για πραξικόπημα με συγκεκριμμένους αξιωματικούς |
Για να αποτρέψει την περαιτέρω κλιμάκωση της κατάστασης, ο Φαρμάκης είπε στους Αμερικανούς ότι θα εισηγείτο στους συναδέλφους του την ανατροπή του Μακαρίου, προτού αυτός φέρει την ελληνική Κυβέρνηση ενώπιον διλημμάτων με προσφυγή στη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών. O Φαρμάκης ζήτησε με έμμεσο τρόπο την υποστήριξη των ΗΠΑ. Υπογράμμισε ότι η Ελλάδα και οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν κοινά συμφέροντα στο πρόβλημα της Κύπρου, κι όπως είπε, θα προτιμούσε να ήταν "νεκρός παρά κόκκινος" ("dead than red") και συνεπώς ευνοούσε "δράση τώρα".
Οι σύντροφοί του
Επιστρέφοντας στην Αθήνα, ο Φαρμάκης είχε επαφή με την εκεί Πρεσβεία των ΗΠΑ. O Φαρμάκης είπε πως θα ενημέρωνε την ομάδα του για την εισήγησή του για ανατροπή του Μακαρίου και πρότεινε ως καταλληλότερη ημερομηνία την ημέρα του γάμου του βασιλιά Kωνσταντίνου, στις 18 Σεπτεμβρίου, όταν τα βλέμματα όλων θα ήταν μακριά από την Κύπρο.
Σύμφωνα με τηλεγράφημα της αμερικανικής Πρεσβείας, μεταξύ των "συνωμοτών συντρόφων του Φαρμάκη περιλαμβάνονταν ο Νίκος Σαμψών και ο Τάσσος Παπαδόπουλος" ("Ηis fellow conspirators included Nicos Sampson and Cypriot Minister of Labor Tassos Papadopoulos").
O Φαρμάκης, σύμφωνα με το ίδιο τηλεγράφημα, δεν συνάντησε τον Γιωρκάτζη, ο οποίος απουσίαζε τις μέρες εκείνες στην Αθήνα. Είχε επίσης συνάντηση με τον Γρίβα, αλλά δεν ήταν ευτυχής από το αποτέλεσμα, επειδή ο τελευταίος, παρά την αντιπαλότητά του προς το Μακάριο, υιοθετούσε το σχέδιό του για ανεξαρτησία μέσω προσφυγής στη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών.
Η ιδέα της πραξικοπηματικής ανατροπής του Μακαρίου συζητούνταν σε όλα τα επίπεδα τον Αύγουστο του 1964, με πρωταγωνιστές τον Γρίβα και τον Γιωρκάτζη. Ο Σωκράτης Ηλιάδης προσέγγισε στις αρχές Αυγούστου την Πρεσβεία των ΗΠΑ, εκ μέρους του Γρίβα, και συζήτησε την ανατροπή του Μακαρίου ύστερα από μια συμφωνία Ελλάδας - Τουρκίας. Το πραξικόπημα ήταν πάντοτε συνηρτημένο με εκ των προτέρων συμφωνία μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας για ένωση έναντι εδαφικών ανταλλαγμάτων.
Ο Ντιν Άτσεσον, ο οποίος λάμβανε όλα τα σχετικά τηλεγραφήματα στη Γενεύη, με σημείωμά του προς το Στέιτ Ντιπάρτμεντ, έγραφε ότι "η μόνη πιθανότητα που έχουμε είναι να απαλλαγούμε από τον Μακάριο, ίσως με πραξικόπημα". Αναλύοντας όμως τις επιπτώσεις που θα είχε τυχόν πραξικοπηματική ανατροπή του Μακαρίου, σε συνδυασμό με μια μυστική συμφωνία Ελλάδας - Τουρκίας, κατέληγε στο συμπέρασμα ότι αυτό θα περιέπλεκε την κατάσταση. Από την άλλη, η Άγκυρα δεν εμπιστευόταν τον Παπανδρέου. "Ρώτησα κατά πόσο ο Ερίμ (ο Τούρκος διαπραγματευτής) πίστευε ότι οι Τούρκοι θα μπορούσαν να αποδεχθούν μια μυστική συμφωνία που θα ικανοποιούσε τις ανάγκες τους κι αν εμπιστεύονταν την ελληνική Κυβέρνηση να την υλοποιήσει μετά την πραγμάτωση της Ένωσης". O Ερίμ πίστευε πως πολύ δύσκολα θα μπορούσε να γίνει αυτό με την Κυβέρνηση Παπανδρέου. Κατά τον Ερίμ, η τουρκική Κυβέρνηση θα μπορούσε να εμπιστευτεί ηγέτες όπως ο Καραμανλής, ο Κανελλόπουλος και ο Πιπινέλης.
Oι Τούρκοι βολιδοσκοπήθηκαν επίσης κατά πόσο θα εμπιστεύονταν τον Γρίβα, να ηγηθεί ενός ενδεχόμενου πραξικοπήματος. Η απάντησή τους ήταν πως ούτε τον Γρίβα ούτε τον Παπανδρέου εμπιστεύονταν. "Νομίζω ότι ένα πραξικόπημα στην Κύπρο αυτή τη στιγμή θα φαινόταν στους Τούρκους καθαρή προδοσία και πολύ πιθανόν να μας κατηγορήσουν ότι οι συνομιλίες της Γενεύης ήταν προπέτασμα καπνού και ότι τους κατευθύναμε σε σκοτεινά μονοπάτια". O Άτσεσον έγραψε πως θα τον εξέπληττε εάν η αντίδραση των Τούρκων σε πραξικόπημα "δεν θα ήταν η άμεση εισβολή", με όλες τις συνεπακόλουθες συνέπειες. "Μπορεί να μην μπορέσουμε να σταματήσουμε τον Γρίβα (να επιχειρήσει πραξικόπημα), αλλά νομίζω ότι δεν θα ήταν σοφό για μας να κάνουμε τα στραβά μάτια, εκτός κι αν είναι πρόθυμος να ακολουθήσει μια πορεία παραχώρησης δικαιωμάτων στους Τούρκους μέχρι το τέλος".
Νέα προσπάθεια
Μετά τα πολεμικά γεγονότα της Μανσούρας, ο Μακάριος έκανε ανοίγματα στη Σοβιετική Ένωση για στρατιωτική συνεργασία με την παραγγελία βαρέως οπλισμού, περιλαμβανομένων πυραύλων SAM (πρόγονοι των S-300), οι οποίοι δεν έφτασαν ποτέ στην Κύπρο.
Με αφορμή τα ανοίγματα του Μακαρίου προς τη Μόσχα, ο Γρίβας και ο Γιωρκάτζης επανέφεραν την ιδέα για συμφωνία μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας για διπλή ένωση και πραξικοπηματική ανατροπή του Μακαρίου.
Ο Γρίβας ήρθε εκ νέου σε επαφή με την αμερικανική Πρεσβεία στη Λευκωσία, μέσω του επιχειρηματία Σωκράτη Ηλιάδη και πρότεινε πραξικοπηματική ανατροπή του Μακαρίου, σε συνεργασία με τον Γιωρκάτζη. Ύστερα από επικοινωνία που είχε με την αμερικανική Πρεσβεία στην Αθήνα και το Στέιτ Ντιπάρτμεντ, ο Αμερικανός πρέσβης Μπέλσερ εξουσιοδοτήθηκε από τον υφυπουργό Εξωτερικών Τζορτζ Μπολ να ενημερώσει τον Ηλιάδη ότι η ελληνική Κυβέρνηση πληροφόρησε τους Αμερικανούς ότι ήταν ενήμερη για τις προσεγγίσεις του Γρίβα και είχαν ζητήσει όπως "η ομάδα Γρίβα/Γιωρκάτζη να σταματήσουν οποιεσδήποτε κινήσεις που αναμιγνύουν τις ΗΠΑ, προφανώς εν αναμονή των αποτελεσμάτων της επίσκεψης Γαρουφαλιά", ο οποίος θα ερχόταν στην Κύπρο με αποστολή να ματαιώσει τη συμφωνία με τη Ρωσία.
Γιωρκάτζης: Τώρα!
Στο μεταξύ, στις 26 Αυγούστου 1964, ο κυπριακός Τύπος αναφερόταν εκτενώς σε πληροφορίες για πραξικόπημα. Ο Πρέσβης των ΗΠΑ έγραψε στον Υφυπουργό του πως θα έλεγε στον Ηλιάδη ότι για λόγους ασφαλείας θα έπρεπε να χειριστεί το ζήτημα μέσω παραγόντων στην Αθήνα.
Όπως αναφέρεται στο σχετικό τηλεγράφημα, Ελεγχόμενη Αμερικανική Πηγή (Controlled American Source: ορισμός που παραπέμπει σε σύνδεσμο με τη CIA), είχε κλείσει συνάντηση με τον Ηλιάδη το ίδιο απόγευμα. Στο ίδιο τηλεγράφημα, ο Μπέλσερ ανέφερε στον Τζιορτζ Μπολ ότι σε τυχαία συνάντηση που είχε την προηγούμενη μέρα με τον υπουργό Εσωτερικών, Πολύκαρπο Γιωρκάτζη, ο τελευταίος αναφέρθηκε στην προσέγγιση του Ηλιάδη, λέγοντας: "Δεν έχουμε αρκετό χρόνο, το μέλλον της Κύπρου είναι στα χέρια σας".
Ο Μπολ έδωσε εξουσιοδότηση να ενημερωθούν οι Πρεσβείες των ΗΠΑ στις ενδιαφερόμενες χώρες (Λευκωσία, Αθήνα, Άγκυρα και Λονδίνο) ότι η ελληνική Κυβέρνηση "συμβούλευσε τον Ηλιάδη να σταματήσει αυτή τη δραστηριότητα". Έχοντας υπόψη όλα τα δεδομένα, οι Αμερικανοί συμπέραναν ότι "υπάρχουν υπαρκτοί κίνδυνοι να διαβουλευόμαστε απευθείας με τον Γρίβα σ' αυτή τη φάση και τουλάχιστον προς το παρόν πρέπει να συνεχίσουμε τις επαφές μέσω Αθηνών". Παρόλα αυτά, ο Μπολ, στο τηλεγράφημά του ανέφερε πως αυτό δεν θα έπρεπε να θεωρηθεί σαν "κατηγορηματική απόρριψη της πρότασης του Γρίβα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτό το ζήτημα πρέπει να επανέλθει για γρήγορη κατάληξη υπό το φως των νέων δεδομένων της Σοβιετικής ανάμιξης".
Τελικά, η ιδέα του πραξικοπήματος ματαιώθηκε, επειδή δεν υπήρξε συμφωνία μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας για τα ανταλλάγματα που θα έπαιρνε η Τουρκία, ύστερα από ένα πραξικόπημα που θα ανακήρυσσε την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Όμως, η ιδέα του πραξικοπήματος και της Ένωσης έμεινε ζωντανή και υλοποιήθηκε με το χειρότερο τρόπο, το 1974.
Μακάριος Δρουσιώτης
Πολίτης
09/12/2007